Tìm hiểu chung

Tác giả

Tiểu sử

• Lưu Quang Vũ sinh ở xã Thiệu Cơ, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ.
• Quê gốc của ông ở quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng.
• Ông là con trai của nhà soạn kịch Lưu Quang Thuận và bà Vũ Thị Khánh.

Cuộc đời

• Từ năm 1965 đến năm 1970: ông vào bộ đội, phục vụ trong quân chủng Phòng không – Không quân.
• Từ năm 1970 đến năm 1978: ông xuất ngũ và làm đủ mọi nghề để mưu sinh, như làm hợp đồng cho Nhà xuất bản Giải phóng, chấm công trong một đội cầu đường, vẽ pa-nô, áp-phích,…
• Từ năm 1978 đến năm 1988: ông là biên tập viên tạp chí Sân khấu và bắt đầu sấng tác kịch nói.
• Năm 1988: ông qua đời trong một tai nạn xe ô tô cùng người bạn đời, nhà văn Xuân Quỳnh, và con trai Lưu Quỳnh Thơ.

Sự nghiệp văn học

• Trước khi đến với kịch nói, Lưu Quang Vũ từng làm thơ, sáng tác truyện ngắn, vẽ tranh.
• Thơ ông tuy không sắc sảo và dữ dội như kịch nhưng lại giàu cảm xúc, trăn trở và khát khao.
• Năm 1988: ông bắt đầu sáng tác kịch nói với vở kịch đầu tay Sống mãi tuổi 17 được viết lại từ kịch bản của Vũ Duy Kỳ.
• Tài năng nở rộ, ông trở thành một hiện tượng đặc biệt của sân khấu kịch trường. Ông còn được xem là một trong những nhà soạn kịch tài năng nhất của nền văn học nghệ thuật Việt Nam hiện đại.

Các tác phẩm nổi bật

Kịch nói

• Sống mãi tuổi 17
• Lời nói dối cuối cùng
• Nàng Xi-ta
• Chết cho điều chưa có
• Nếu anh không đốt lửa
• Lời thề thứ 9
• Khoảnh khắc và vô tận
• Bệnh sĩ
• Tôi và chúng ta

Thơ

• Và anh tồn tại
• Tiếng Việt
• Vườn trong phố
• Bầy ong trong đêm sâu

Giải thưởng

Năm 2000, ông được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

Tác phẩm

Thể loại kịch nói

Khái niệm

Kịch là một loại hình nghệ thuật tổng hợp,trong đó đối tượng mô tả của kịch là những xung đột trong đời sống.

Đặc trưng

• Xung đột và cách giải quyết xung đột kịch:
  • Đối tượng mô tả của kịch là  những xung đột trong đời sống; ở đó, những vấn đề  thuộc bản chất của hiện thực được dồn nén, quy tụ , nổi bật
  • Xung đột kịch được giải quyết , cụ thể  hoá bằng hành động kịch -> được thực hiện bởi các nhân vật kịch.
  • Nhân vật kịch bộc lộ đặc điểm, tính cách của mình  qua ngôn ngữ kịch (lời thoại),Có 3 loại : đối thoại; độc thoại và bàng thoại .
• Ngôn ngữ kịch mang tính hành động và tính khẩu ngữ cao.

Phân loại

• Xét theo nội dung và ý nghĩa của xung đột :bi kịch, hài kịch, chính kịch.
• Xét theo hình thức ngôn ngữ: kịch thơ, kịch nói, ca kịch.

Tác phẩm Hồn Trương Ba, da hàng thịt

• Tác phẩm được viết năm 1981 nhưng đến năm 1984 mới được ra mắt công chúng.
• Đây là một trong những vở kịch đặc sắc nhất của Lưu Quang Vũ và đã được công diễn nhiều lần ở các sân khấu tỏng và ngoài nước.
• Từ cốt truyện dân gian, nhà văn đã xây dựng lại thành một vở kịch nói hiện đại, đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ, có ý nghĩa tư tưởng, triết lí nhân văn sâu xa.
• Tác phẩm không chỉ là thành quả to lớn của nền kịch nói hiện đại Việt Nam, mà còn là một đóng góp đặc sắc của ông vào quan niệm triết lý nhân sinh nói chung.

Tóm tắt

Trương Ba là một người giỏi đánh cờ. Nhưng trớ trêu thay, ông lại bị Nam Tào bắt chết nhầm. Vì muốn sửa chữa lại lỗi lầm của mình, Nam Tào và Đế Thích đã cho hồn Trương Ba sống lại và phải nhập vào xác của một người hàng thịt vừa mới qua đời. Trong lúc trú nhờ thân xác người hàng thịt, ông gặp rất nhiều thứ phiền toái: lý tưởng sách nhiễu, chị hàng thịt sang đòi chồng mình, gia đình Trương Ba cũng cảm thấy xa lạ với ông… Chính những điều đã đã làm bản thân Trương Ba dày vò, đau khổ vì phải sống trái với tự nhiên, sống một cách giả tạo. Không những thế, thân xác của người hàng thịt làm cho Trương Ba nhiễm một số thói xấu và có nhu cầu khác vốn không phải là của bản thân ông. Vừa lúc đó, cái Gái chạy đến oà khóc, báo tin cu Tị con chị Lụa đã chết. Nam Tào, Bắc Đẩu báo tin Ngọc Hoàng đã tha cho Đế Thích cái tội nhập hồn Trương Ba vào xác hàng thịt và cho phép hồn Trương Ba được sống trong xác hàng thịt. Nhưng hồn Trương Ba xin được chết để cu Tị sống lại Trước nguy cơ tha hóa về nhân cách và những phiền toái do việc mượn xác gây nên, ông quyết định trả lại xác cho hàng thịt và chấp nhận cái chết. Hồn Trương Ba an ủi, dặn dò vợ con rồi nhắm mắt qua đời.

Bố cục

• Phần 1: từ đầu đến vợ Trương Ba bước vào

→ Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt

• Phần 2: tiếp theo đến không cần!

→ Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và những người thân trong gia đình

• Phần 3: còn lại

→ Cuộc đối thoại giữa Trương Ba và Đế Thích. Trương Ba đưa ra quyết định cuối cùng.

Đọc – hiểu văn bản

Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt

Hồn Trương Ba

• Đầu đoạn trích, lời thoại của hồn Trương Ba bộc lộ rõ tâm trạng chán ngán, sợ hãi thân xác của người hàng thịt: 

Tôi không muốn sống như thế này mãi! Tôi chán cái chỗ ở không phải của tôi này lắm rồi, chán lắm rồi! Cái thân thể kềnh càng thô lỗ này, ta bắt đầu sợ mi, ta chỉ muốn rời xa mi tức khắc! Nếu cái hồn của ta có hình thù riêng nhỉ, để nó được tách ra khỏi cái xác này, dù chỉ một lát!

→ Nguyện vọng của hồn Trương Ba đã được mãn nguyện. Nó mở đầu cho sự tranh cãi quyết liệt giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt.

• Qua lời nói, hồn Trương Ba đã bày tỏ nỗi lòng của mình:
  • Hồn bày tỏ tâm trạng bức xúc, khó chịu khi phải chung sống với xác tầm thường, thô lỗ.
  • Hồn tỏ ra khinh thường xác:

Mày không có tiếng nói, mà chỉ là xác thịt âm u đui mù…

Mày chỉ là cái vỏ bên ngoài, không có ý nghĩa gì hết, không có tư tưởng, không có cảm xúc!

Hoặc nếu có, thì chỉ là những thứ thấp kém, mà bất cứ con thú nào cũng có được: thèm ăn ngon, thèm rượu thịt…

• • • Ta cần gì đến cái sức mạnh làm ta trở thành tàn bạo.
  • Hồn phủ nhận sự lệ thuộc vào xác: Hồn khẳng định mình vẫn có một đời sống riêng đầy tốt đẹp:

Ta vẫn có một đời sống riêng: nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn…

→ Qua cuộc trò chuyện, hồn Trương Ba đã có cơ hội bày tỏ, nói lên những suy nghĩ của mình đầy thẳng thắn. Nỗi buồn, sự đau khổ khi bị dồn nén cũng đã được vơi đi phần nào.

• Kết thúc cuộc đối thoại, hồn Trương Ba bần thần, nhập vào xác hàng thịt ngồi lặng lẽ bên chõng. 

→ Mâu thuẫn, xung đột giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt không những không được giải quyết mà còn đẩy lên một mức cao hơn.

⇒ Hồn Trương Ba đại diện cho phần người trong con người. Thông qua hồn Trương Ba, ta có thể thấy được khát vọng sống cao thượng, thánh thiện của con người khi bị vật chất cám dỗ làm cho tha hóa.

Xác hàng thịt

• Xác hàng thịt đối diện với hồn Trương Ba với một tâm thế chủ động, ngạo nghễ và ranh mãnh, đầy châm chọc.
• Khi hồn Trương Ba cho rằng xác chỉ là xác thịt âm u đui mù, xác đã đáp trả lại: tuy đui, tuy mù nhưng xác vẫn có thể chi phối được cảm xúc của hồn Trương Ba. Thậm chí, đôi khi nó có sức mạnh ghê gớm, át đi cả cái linh hồn thanh khiết của hồn Trương Ba:

Xác thịt có tiếng nói đấy! Ông đã biết tiếng nói cảu tôi rồi, đã luôn luôn bị tiếng nói ấy sai khiến. Chính vì âm u, đui mù mà tôi có sức mạnh ghê gớm, lắm khi át cả cái linh hồn cao khiết của ông đấy!

• Khi bị hồn Trương Ba xem thường:
  • Xác hàng thịt đề cao vai trò của mình

Tôi cũng đáng được quý trọng chứ! Tôi là cái bình để chứa đựng linh hồn. Nhờ tôi mà ông có thể làm lụng, cuốc xới. Ông nhìn ngắm trời đất, cây cối, những người thân… Nhờ có đôi mắt của tôi, ông cảm nhận thế giới này qua những giác quan của tôi. 

• • Xác hàng thịt cũng đã chỉ ra thói hư, tật xấu của hồn Trương Ba:

Những vị lắm chữ nhiều sách như các ông là hay vin vào cớ tâm hồn là quý, khuyên con người ta sống vì phần hồn, để rồi bỏ bê cho thân xác họ mãi khổ sở, nhếch nhác.

Những lúc một mình một bóng, ông cứ việc nghĩ rằng ông có một tâm hồn bên trong cao khiết, chẳng qua vì hoàn cảnh, vì để sống mà ông được thanh thản. Tôi biết: Cần phải để cho tính tự ái của ông được ve vuốt. Tâm hồn là thứ lắm sĩ diện!

→ Những lí lẽ, dẫn chứng mà xác hàng thịt đưa xa đều khiến hồn Trương Ba không tài nào phủ nhận được.

⇒ Xác hàng thịt đại diện cho phần con trong con người. Thông qua xác hàng thịt, ta có thể nhận ra được những sai lầm của con người: thói quen đề cao tinh thần mà coi thường vật chất, tự ru ngủ mình trong những giấc mơ cao thượng mà quên đi rằng, cần phải thiết lập mối quan hệ hoà hợp, gắn bó giữa chúng.

Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và những người thân trong gia đình

Hồn Trương Ba

• Ông vẫn cho rằng mình vẫn có một đời sống riêng, nguyên vẹn, trong sạch và thẳng thắn.

Những người thân trong gia đình

• Vợ Trương Ba: Bà khóc lóc, đau đớn cho rằng Trương Ba bây giờ không phải là Trương Ba của ngày trước nữa:

Ông đâu còn là ông, đâu còn là ông Trương Ba làm vườn ngày xưa nữa.

• Cái Gái: giận dữ, phản đối nhất mực:

Tôi không phải là cháu gái của ông!

Ông nội tôi chết rồi. Nếu ông nội tôi hiện về được, hồn ông nội tôi sẽ bóp cổ ông! Ông dám nhận alf ông nội, dám đụng vào cây cối trong vườn của ông nội tôi.

Từ này ông không được động vào cây cối trong vườn ông tôi nữa! Ông mà quý cây à? Sáng qua, tôi để ý lúc ông chiết cây cam, bàn tay giết lợn của ông làm gãy tiệt cái chồi non, chân ông to bè như cái xẻng, giẫm lên nát cả cây sâm quý mơi sươm! Ông nội dời nào thô lỗ phũ phàng như vậy!

Còn cái diều của cu Tị nữa, chiều hôm kia nó mang diều sang đây chơi, ông cầm lấy đòi chữa cho nó, thế là ông làm gãy cả nan, rách cả giấy, hỏng mất cái diều đẹp mà cu Tị rất quý.

Ông xấu lắm, ác lắm! Cút đi! Lão đồ tể, cút đi!

→ Chính vì quá yêu thương ông nội, cái Gái không thể chấp nhận xác người hàng thịt làm ông nội của mình. Thông qua lời chị con dâu, ta có thể cảm nhận được tình yêu mà Gái dành cho ông nội: Thầy, thầy đừng giận con trẻ… Nó rất yêu thương ông nội. Đêm nào nó cũng khóc thương ôn… Nó cất giữ nâng niu từng chút kỉ niệm của ông: đôi guốc gỗ, bó đóm thuốc lào, nhất là những cây thuốc trong vườn… Chỉ tại nó nghĩ thầy không phải là ông nội của nó, con dỗ dành thế nòa nó cũng không nghe…

• Chị con dâu:
  • Chị rất thông cảm và chia sẻ với hồn Trương Ba.
  • Đôi khi, chị cũng không thể nào nhận ra Trương Ba nữa: 

con sợ lắm, bởi con cảm thấy, đau đớn thấy… mỗi ngày thầy một đổi khác dần, mất mát dần, tất cả cứ như lệch lạc, nhòa mờ dần đi, đến nỗi có lúc chính con cũng không nhận ra thầy nữa… Con càng thương thầy, nhưng thầy ơi, làm sao, làm sao giữ được thầy ở lại, hiền hậu, vui vẻ, tốt lành như thầy của chúng con xưa kia?

⇒ Trương Ba đã nhận ra sự thay đổi của bản thân. Xác hàng thịt đã chiến thắng. Nhưng Trương Ba không thể để điều đó xảy ra được. Ông bèn đến bên cột nhà, lấy một nén hương để châm lửa, thắp lên để gặp Đế Thích.

Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và Đế Thích. Trương Ba đưa ra quyết định cuối cùng

• Trương Ba đã giác ngộ được ý thức:
  • Không thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn là tôi toàn vẹn.
  • Khi Đế Thích có ý nhập hồn Trương Ba vào xác cu Tị. Ông không đồng ý. Ông nói rõ quan điểm của mình với Đế Thích: Không thể sống với bất cứ giá nào được, ông Đế Thích ạ! Có những cái giá đắt quá, không thể trả được…
• Hành động của Trương Ba:
  • Trả lại xác cho anh hàng thịt.
  • Trương Ba đổi mạng của mình để cu Tị được sống.

Tổng kết

Nghệ thuật

• Tình huống kịch độc đáo, hấp dẫn.
• Đối thoại giàu chất triết lí, tạo chiều sâu cho vở kịch.
• Nghệ thuật độc thoại nội tâm.

Nội dung

• Thông điệp của tác giả: Được sống làm người thì quý giá thật, nhưng được sống đúng là mình, sống trọn vẹn những giá trị mình vốn có và theo đuổi còn quý giá hơn.
• Sự sống chỉ có ý nghĩa khi con người được sống tự nhiên với sự hài hòa giữa thể xác và tâm hồn.
• Con người phải luôn biết đấu tranh với nghịch cảnh, vượt qua khó khăn để vươn đến những điều cao quý và cảm nhận được giá trị của cuộc sống.